ابو الحسن عبد الرحمن صوفی رازی در 9 محرم سال 291 هجری قمری برابر با 7 دسامبر 903 میلادی در شهر ری دیده به جهان گشود. او در دربار عضد الدوله دیلمی در اصفهان زندگی می كرد و كار اصلی اش تشریح یافته های پیشین یونانیان در علم نجوم و ترجمه آثار آنها به زبان عربی بود.استاد ریاضی و ستاره‌شناس برجسته ایرانی سده چهارم بود که در دوران دیلمیان در فارس می‌زیست. تاریخ‌نویسان گفته‌اند که برای زمانی در شیراز به انجام محاسبات نجومی سرگرم بوده است. حتی ابوریحان بیرونی نیز نوشته که رصد دایره البروج با وسیله‌ای به قطر ۱۲۳ سانتی‌متر در شیراز انجام شده که آن وسیله را در سازه به‌دست آمده در شهر گور، کار می‌گذاشتند.

امیرعضدالدوله دیلمی صوفی را به سمت استاد ریاضی و ستاره‌شناسی شهر گور فیروزآباد منسوب می‌کند. صوفی در رصدخانه شهر گور پژوهش های ستاره‌شناسی ارزنده‌ای انجام می‌دهد تا جایی که به شهرت فراوانی می‌رسد.

به ویژه روی كتاب مجسطی بطلمیوس كار كرد و تصحیحات زیادی را بر روی فهرست ستارگان و تخمین های مربوط به روشنائی و قدر آنها انجام داد كه اغلب آنها با آنچه بطلمیوس محاسبه کرده بود تفاوت چشمگیری داشت. او در سفری كه به یمن داشت موفق شد ابر ماژلانی بزرگ را كه از اصفهان قابل رویت نبود، ببیند و از آن با نام البكر در آثارش یاد كرده است. این كهكشان را اروپائی ها تا قبل از سفر دریائی ماژلان در قرن شانزدهم، ندیده بودند.

او سحابی و ستارگان مزدوج را بدون داشتن تلسکوپ کشف کرد و نظریه بطلمیوس را اصلاح نمود. کشف سحابی زن به زنجیر بسته در اندرومدا و سحابی وولپکولا در صورت فلکی روباه و کشف چند سحابی دیگر از کارهای اوست.

او در زمینه دانش ریاضیات، هندسه و ستاره‌شناسی کتابهای زیادی دارد و همچنین کتاب صورالکواکب (پیکرهای ستارگان) را هم در زمینهٔ اخترشناسی به نگارش درآورد. این کتاب به چندین زبان ترجمه شده‌است.

صوفی رازی نخستین کسی بود که کهکشان مارپیچی M31 (که درفاصلهٔ ۲٫۹ میلیون سال نوری از ما قرار گرفته) را با چشم غیرمسلح رصد نموده و مورد مطالعه قرار داد. گزارش صوفی از کهکشان امراة‌المسلسله و همینطور ابر ماژلانی بزرگ، قدیمی‌ترین مدارک موجود از مشاهدهٔ این اجرام هستند. عبدالرحمن در عین حال توانست هفت جرم دیگر را به عنوان اجرام غیرستاره‌ای ثبت و رصد کند. بدین ترتیب می‌توان او را نخستین کسی دانست که فهرستی از اجرام غیر ستاره‌ای ارایه داده‌است. در فهرست صوفی رازی اجرام جالب توجهی چون خوشه دوگانه برساوش یا M44 به چشم می‌خورد.

عبدالرحمان صوفی با رصدهای پیاپی اعلام کرد که رنگ ستارهٔ شباهنگ (در عربی شعرای یمانی) تغییر نمی‌کند. پیش از او اخترشناسان یونانی مانند سِنِکا و بطلمیوس گفته بودند که این ستاره را به رنگهای گوناگونی دیده‌اند. کتاب صورالکواکب او جدولهایی از قدر ستاره‌ها دارد که با دقت خوبی تنظیم شده‌اند. در این کتاب همچنین اصلاحی برروی فهرست‌های قدیمی یونانی صورت گرفت و برای اولین بار صورتهای فلکی جدیدی چون صورت فلکی ققنوس شناسایی شد که به دلیل عرض جغرافیایی رصدگران یونانی در فهرستهای آنها نیامده بود.

بزرگترین مترجم آثار نجومی یونانیان باستان (كه در اسكندریه قرار داشت) به زبان عربی است و اولین كوشش ها را برای برقراری رابطه میان اسامی كهن ستارگان و صور فلكی در متون نجومی یونانی ها و اسامی باستانی ستارگان و صور فلكی عربی انجام داد، كاری كه گاهی بسیار نا مرتبط و در مواردی دارای اشتراكات پیچیده بود.

در رصدهایش به این نتیجه رسید كه صفحه دایره البروج نسبت به استوای سماوی مایل است و با توجه به این مسئله توانست طول سال اعتدالی را با دقت بیشتری محاسبه كند. صوفی رازی نصف النهار شهر شیراز را محاسبه کرد.او در رصد ستارگان و تعیین قدر ستارگان (میزان درخشندگی)، رنگ و موقعیت آنها در صور فلكی و یافتن سئshy;ابی ها و ستارگان دوگانه كوشش فراوان نمود و نتایج كارش را به دقت در مورد هر صورت فلكی پیاده سازی كرد. در مجموع توانست كاتالوگی از 1018 ستاره همراه با ویژگی های رصدی آنها تهیه كند سپس به تهیه دو طرح از هر صورت فلكی پرداخت: طرح اول، شكل صورت فلكی را آنچنان كه ناظری از بیرون كره آسمان می توانست ببیند نشان می داد و طرح دوم نمای صورت فلكی را آن طور كه یك رصدگر از درون كره سماوی می بیند نمایش می داد (یعنی همان شكلی از صورت فلكی كه ما از زمین و در حالت عادی می بینیم). ساخت این چنین مدلی از كره آسمان و مشخص كردن مواضع دقیق اجرام سماوی بر روی آن، از منحصر به فرد ترین كارهای صوفی است و هم اكنون این پلانتاریوم (آسمان نما) در موزه شهر قاهره نگهداری می شود.

صوفی همچنین كاربردهای بسیار زیادی برای اسطرلاب پیدا كرد كه یافته هایش در آثار به جا مانده از او مكتوب باقی مانده است. او در سال 984 كتاب معروفش را كه صورالكواكب ((Book of fixed stars نام دارد به رشته تحریر در آورد و در آن بسیاری از كارهایش را همراه با تصویر تشریح كرد.در این کتاب او ستارگان را با نامهای عربی‌شان مشخص کرده و جدولی از قدرهای دقیق ستارگان هر صورت فلکی و نمای صورت فلکی ارایه کرده‌است. در توصیفات و تصاویری كه از صورت فلكی آندرومدا كشیده است به یك ابر كوچك اشاره نموده كه در حقیقت همان كهكشان آندرومدا یا 31M است. البته ظاهراً منجمان اصفهانی سال ها قبل از صوفی به حضور آن «ابر» در صورت فلكی آندرومدا پی برده بودند.

صوفی در صورالكواكب به 9 جرم زیر اشاره كرده و از آنها را «سحابی» قلمداد كرده است:

1) خوشه دوتائی X&H یا 869/884 NGC (خوشه باز)

2) خوشه كندوی عسل یا 44M (خوشه باز) در صورت فلكی خرچنگ

3) 7M (خوشه باز) در صورت فلكی عقرب

4) ستارگان نو ـ 1 و نو ـ2 در صورت فلكی قوس

5) ستارگان لاندا، فی ـ 1 و فی ـ 2 در صورت فلكی جبار

6) خوشه چوب لباسی یا 399 Cr (خوشه باز) در صورت فلكی سهم

7) كهكشان آندرومدا یا 31 M در صورت فلكی آندرومدا

8) 2391 IC (خوشه باز) در صورت فلكی بادبان

9) 2669 NGC (خوشه باز) در صورت فلكی بادبان

در اروپا مشاهدات صوفی تا زمان اختراع تلسكوپ ناشناخته باقی مانده بود، طوری كه سیمون ماریوس (Simon Marius) سحابی آندرومدا (كهكشان آندرومدا) را در سال 1612 و با یك تلسكوپ معمولی مجدداً كشف كرد.

تعیین اندازه نصف النهار شهر شیراز و ابداع علم نورسنجی در ستارگان از دیگر كارهای علمی ارزشمند اوست.

انجمن بین المللی نجوم به پاس تجلیل از خدمات علمی صوفی، یكی از دهانه های ماه را به نام او ثبت نمود: دهانه صوفی ((Azophi در عرض جغرافیائی 1/22 درجه جنوبی و 7/12 شرقی واقع شده و 47 كیلومتر قطر دارد.(نام علمی عبدالرحمان صوفی در کتاب‌های اروپایی باعنوان «Azophi» آمده است.)

در دانشنامه اخترشناسی آکسفورد (چاپ ۲۰۰۲) که به سرپرستی پاتریک مور تدوین شده، آمده‌است:

صوفی رازی در ایران به دنیا آمد و در ایران هم زندگی کرد. البته کتاب صورالکواکب را به زبان عربی نوشته که این دلیل بر عرب دانستن او نمی‌شود. چرا که در آن زمان برای حفظ اثر علمی باید به عربی می‌نوشتند. کتاب «صور الکواکب الثابته» بعدها توسط خواجه نصیرالدین طوسی (سازندهٔ رصدخانه مراغه در ۷۵۰ سال پیش) به فارسی ترجمه شد.

در کتاب تاریخ نجوم اسلامی نوشتهٔ آلفونسو نلینو و ترجمهٔ احمد آرام تعریفی از اعراب ارائه شده‌است. نویسنده در این کتاب معتقد است که منظور از اعراب، تمام کسانی هستند که در ممالک اسلامی با زبان عربی کار می‌کردند یعنی می‌نوشتند، می‌خواندند و غیره. چه عرب، چه ایرانی، چه اندلسی و چه مسلمان و مسیحی با این تعریف می‌توانند از اعراب و عربی‌زبان محسوب شوند.

از سال ۱۳۸۵ خورشیدی انجمن نجوم ایران-شاخه آماتوری رقابتی رصدی را به یاد بود این رصدگر بزرگ ترتیب داده‌است که مشابه با رقابت ماراتن مسیه، رصدگران باید در طول یک شب ۱۲۴ جرم غیرستاره‌ای از جمله اجرام صوفی (به جز ابر ماژلانی که از ایران قابل رصد نیست) را رصد کنند.

در موزه قاهره، یک کره ستاره‌شناسی از جنس نقره که شاهکاری است از صوفی، نگه‌داری می‌شود.

این منجم بزرگ در8 محرم سال 376 هجری قمری برابر با 25 مه 986 میلادی در شهر شیراز دیده از جهان فروبست و در همان شهر به خاك سپرده شد.

منبع

پشت کتاب هندسه سال دوم دبیرستان www.seds.org http://en.wikipedia.org